Μοσχοβάκη Αναστασία, Ειδική παθολόγος

Η αυξημένη συγκέντρωση σιδήρου στο αίμα είναι μια σχετικά σπάνια παθολογική κατάσταση, η οποία συχνά ανακαλύπτεται τυχαία, σε προληπτικούς αιματολογικούς ελέγχους. Στα αρχικά της στάδια συνήθως δεν προκαλεί εμφανή συμπτώματα, γι’ αυτό και μπορεί να περάσει απαρατήρητη για μεγάλο χρονικό διάστημα. Παρ’ όλα αυτά, η έγκαιρη διάγνωση και διερεύνηση της αιτίας είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς η μακροχρόνια συσσώρευση σιδήρου μπορεί να οδηγήσει σε βλάβη ζωτικών οργάνων, όπως το ήπαρ, η καρδιά και το πάγκρεας.
Ο ρόλος του σιδήρου στον οργανισμό

Ο σίδηρος είναι ένα από τα πιο σημαντικά ιχνοστοιχεία του σώματός μας. Η κύρια λειτουργία του είναι να συμμετέχει στη σύνθεση της αιμοσφαιρίνης, της πρωτεΐνης που βρίσκεται στα ερυθρά αιμοσφαίρια και μεταφέρει το οξυγόνο από τους πνεύμονες προς όλα τα κύτταρα του σώματος.

Παράλληλα, ο σίδηρος είναι βασικό συστατικό και της μυοσφαιρίνης, μιας πρωτεΐνης που βρίσκεται στους μυς και βοηθά στην αποθήκευση και αξιοποίηση του οξυγόνου. Επιπλέον, συμμετέχει σε πολλές ενζυμικές αντιδράσεις, στη νευρολογική ανάπτυξη, στη λειτουργία των κυττάρων, καθώς και στη σύνθεση ορμονών.

Χωρίς σίδηρο, τα κύτταρα δεν μπορούν να μεταβολίσουν ενέργεια, αφού ο σίδηρος βοηθά στη μεταφορά ηλεκτρονίων μέσα στα μιτοχόνδρια — τα «εργοστάσια ενέργειας» των κυττάρων. Παρόλα αυτά, ο ελεύθερος σίδηρος στο αίμα μπορεί να είναι επικίνδυνος, επειδή συμμετέχει σε χημικές αντιδράσεις που παράγουν ελεύθερες ρίζες, οι οποίες βλάπτουν τα κύτταρα και επιταχύνουν τη γήρανση και τη φλεγμονή. Για τον λόγο αυτό, ο οργανισμός «δεσμεύει» τον σίδηρο με ειδικές πρωτεΐνες, ώστε να αποτρέψει την τοξική του δράση.
Πηγές σιδήρου στη διατροφή

Ο σίδηρος προσλαμβάνεται μέσω της τροφής και υπάρχει σε δύο μορφές:

Αιματικός σίδηρος (hemeiron) – προέρχεται από ζωικές πηγές, όπως το κόκκινο κρέας, τα πουλερικά και τα ψάρια. Αυτή η μορφή απορροφάται πολύ πιο εύκολα από τον οργανισμό.
Μη αιματικός σίδηρος (non-hemeiron) – βρίσκεται σε φυτικά τρόφιμα όπως τα όσπρια, το σπανάκι, τα δημητριακά ολικής άλεσης και οι ξηροί καρποί. Η απορρόφησή του επηρεάζεται από άλλους διατροφικούς παράγοντες, όπως η βιταμίνη C (η οποία την αυξάνει) ή το ασβέστιο, το τσάι και ο καφές (που την μειώνουν).

Οι περισσότεροι άνθρωποι με φυσιολογική εντερική λειτουργία ρυθμίζουν αποτελεσματικά την απορρόφηση του σιδήρου, λαμβάνοντας ό,τι χρειάζονται χωρίς να κινδυνεύουν από υπερφόρτωση. Ωστόσο, προβλήματα μπορεί να προκύψουν σε ειδικές περιπτώσεις.
Αιτίες αυξημένου σιδήρου

Η αύξηση του σιδήρου στο αίμα μπορεί να οφείλεται σε διάφορους λόγους, που χωρίζονται σε τρεις κύριες κατηγορίες:

Αυξημένη πρόσληψη σιδήρου

Υπερβολική λήψη συμπληρωμάτων σιδήρου: Αν κάποιος λαμβάνει μεγάλες δόσεις σιδήρου χωρίς ιατρική ένδειξη, μπορεί να αναπτύξει τοξικότητα.
Πολλαπλές μεταγγίσεις αίματος: Κάθε μονάδα αίματος περιέχει σημαντική ποσότητα σιδήρου. Ασθενείς που χρειάζονται συχνές μεταγγίσεις (π.χ. μεσογειακή αναιμία) κινδυνεύουν από αιμοσιδήρωση, δηλαδή συσσώρευση σιδήρου στους ιστούς.

Διαταραχές του μεταβολισμού του σιδήρου

Η πιο γνωστή πάθηση αυτής της κατηγορίας είναι η κληρονομική αιμοχρωμάτωση. Πρόκειται για μια γενετική διαταραχή που προκαλείται από μετάλλαξη στο γονίδιο HFE, με αποτέλεσμα ο οργανισμός να απορροφά υπερβολικές ποσότητες σιδήρου από τη διατροφή.
Ο σίδηρος αυτός αποθηκεύεται σταδιακά στο ήπαρ, την καρδιά, το πάγκρεας και άλλα όργανα, προκαλώντας βλάβες.
Τα πρώτα συμπτώματα μπορεί να εμφανιστούν στην ηλικία των 30–40 ετών και περιλαμβάνουν κόπωση, πόνο στις αρθρώσεις, απώλεια λίμπιντο, δερματική υπερμελάγχρωση («χάλκινο» χρώμα δέρματος) και αργότερα πιο σοβαρές επιπλοκές, όπως κίρρωση, καρδιοπάθεια και σακχαρώδη διαβήτη.

Απελευθέρωση σιδήρου από κατεστραμμένους ιστούς

Σε ορισμένες παθήσεις, όπως σε χρόνιες ηπατίτιδες ή κίρρωση, όπου τα ηπατικά κύτταρα καταστρέφονται, σε αιμολυτικές αναιμίες, όπου τα ερυθρά αιμοσφαίρια διασπώνται πρόωρα, επί κατάχρησης αλκοόλ, λήψης φαρμάκων (π.χ. αντισυλληπτικά), ο σίδηρος αυξάνεται στο αίμα λόγω καταστροφής κυττάρων που περιέχουν αποθηκευμένο σίδηρο, χωρίς να αυξάνονται απαραίτητα οι συνολικές αποθήκες.
Συμπτώματα και επιπτώσεις του αυξημένου σιδήρου αίματος

Στα αρχικά στάδια, ο ασθενής μπορεί να μην έχει κανένα σύμπτωμα. Με την πάροδο του χρόνου, όμως, εάν υπάρξει εναπόθεση σιδήρου σε ζωτικά όργανα λόγω άθροισης, προκαλούνται βλάβες:

Ήπαρ: κίρρωση, ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα
Καρδιά: αρρυθμίες, καρδιακή ανεπάρκεια
Πάγκρεας: σακχαρώδης διαβήτης
Αρθρώσεις: πόνος, φλεγμονές, αρθροπάθειες
Ενδοκρινείς αδένες: μείωση τεστοστερόνης, σεξουαλική δυσλειτουργία
Γενική τοξικότητα: κόπωση, ναυτία, κοιλιακό άλγος, δυσκοιλιότητα, ακόμα και σπασμοί ή κώμα σε σοβαρή δηλητηρίαση από σίδηρο.

Η σημασία της φερριτίνης

Η φερριτίνη είναι η πρωτεΐνη που αποθηκεύει τον σίδηρο μέσα στα κύτταρα. Η μέτρησή της στο αίμα αποτελεί τον πιο αξιόπιστο δείκτη για την εκτίμηση των αποθεμάτων σιδήρου του σώματος.

Χαμηλή φερριτίνη → ένδειξη έλλειψης σιδήρου.
Υψηλή φερριτίνη → πιθανή υπερφόρτωση ή φλεγμονή.

Πρέπει όμως να τονιστεί ότι η φερριτίνη αυξάνεται και σε περιπτώσεις φλεγμονής, λοίμωξης ή χρόνιων νοσημάτων (όπως η ρευματοειδής αρθρίτιδα). Σε αυτές τις περιπτώσεις η αύξηση δεν αντικατοπτρίζει απαραίτητα τα πραγματικά αποθέματα σιδήρου, αλλά αποτελεί αντίδραση του οργανισμού στην παραγωγή κυτταροκινών — φλεγμονωδών ουσιών που επηρεάζουν τον κύκλο του σιδήρου.

Γι’ αυτό, για σωστή διάγνωση χρειάζεται συνδυασμός εξετάσεων: σίδηρος ορού, φερριτίνη, τρανσφερρίνη, κορεσμός τρανσφερρίνης και συνολικά επίπεδα αιμοσφαιρίνης.
Διάγνωση διερεύνηση θεραπεία

Όταν ανευρεθεί αυξημένος σίδηρος, ο γιατρός πρέπει να εξετάσει:

το ιστορικό λήψης συμπληρωμάτων ή μεταγγίσεων,
τυχόν συμπτώματα ηπατικής ή καρδιακής δυσλειτουργίας,
πιθανό οικογενειακό ιστορικό αιμοχρωμάτωσης,
και τα αποτελέσματα εργαστηριακών εξετάσεων.

Η σωστή παθολογική εξέταση έχει κομβική σημασία στη σωστή διαφορική διάγνωση και θεραπεία της αύξησης του σιδήρου. Κατά την ιατρική μελέτη του ασθενούς πρέπει εκτός από την αιτία της αύξησης να διερευνηθεί εάν υπάρχει δυσλειτουργία ζωτικού οργάνου λόγω συσσώρευσης.
Πρόληψη και συμβουλές υγείας

Μην λαμβάνετε σίδηρο χωρίς ιατρική σύσταση. Η υπερβολή μπορεί να είναι επικίνδυνη.
Κάνετε τακτικούς αιματολογικούς ελέγχους, ειδικά αν υπάρχει οικογενειακό ιστορικό αιμοχρωμάτωσης.
Διατηρήστε ισορροπημένη διατροφή, χωρίς καταχρήσεις, ακολουθώντας το πρότυπο της παραδοσιακής μεσογειακής διατροφής.

Συμπέρασμα

Ο σίδηρος είναι απαραίτητος για τη ζωή, αλλά – όπως και σε πολλά άλλα στοιχεία – η ισορροπία είναι το κλειδί.
Η υπερφόρτωση σιδήρου μπορεί να προκαλέσει σοβαρές βλάβες, αλλά με έγκαιρη διάγνωση και κατάλληλη αντιμετώπιση, οι επιπλοκές μπορούν να αποφευχθούν.

Η ιατρική καθοδήγηση είναι απαραίτητη σε κάθε περίπτωση. Ένας απλός αιματολογικός έλεγχος μπορεί να δώσει πολύτιμες πληροφορίες για την κατάσταση του οργανισμού σας και να προλάβει προβλήματα που, αν αφεθούν χωρίς θεραπεία, μπορεί να γίνουν επικίνδυνα.

www.iatronet.gr